ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 6، شهریور 1401 ، شماره پی در پی 76

تحلیل محتوایی و بررسی ویژگیهای سبکی نسخه خطی «اکسیرالجنون و تحریر الفنون»

صفحه (91 - 116)
طیبه وطن پرست (نویسنده مسئول)، فاطمه کوپا ، علی محمد پشت‌دار ، علی (پدرام) میرزایی
تاریخ دریافت مقاله : تیر 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : مهر 1400

چکیده

زمینه و هدف: احیای هر اثر علمی و ادبی قدیم در حکم یافتن حلقۀ مفقوده ای است که شیرازۀ ادبیات و سلسله حیات معنوی و فرهنگی را پیوند میدهد و راه تحقیق و تتبع در آثار فرهنگی و بدست آوردن مسیر تحولات ادبی و مدنی و فحث و بحث در لغت، دستور، معانی و بیان زبان را فراهم میسازد. از دوران قاجاریه در حوزۀ عرفان و تصوف اسلامی، ادبیات قابل ملاحظه ای به یادگار مانده که شناسایی آنها، گام بزرگی در شناخت سیر تحول و تکامل ادبیات فارسی و انواع مختلف آن است. یکی از ذخایر ارزشمند این دوره، منظومه ای عرفانی در شرح آداب طریقت و مبانی عرفان و تصوف اسلامی است به نام «اکسیر الجنون و تحریر الفنون». تحلیل محتوا و معرفی اثر مذکور، هدف اصلی این نوشتار میباشد.

روش مطالعه: مقالۀ حاضر بر اساس روش تحلیلی (تحلیل زبان و محتوا) و با ابزار کتابخانه ای انجام شده که محدوده و جامعۀ مورد مطالعه آن، تنها نسخه خطی «منظومه اکسیر الجنون و تحریر الفنون» یادگار قرن سیزدهم هجری است.

یافته ها: اکسیر الجنون بلحاظ محتوا، منظومه ای کاملاً عرفانی و به تقلید از مثنوی مولانا، به شیوۀ تمثیلی و تلمیحی نگاشته شده است. از بعد ادبی، کاربرد صنایع مختلف ادبی، تصویرسازیها، به خدمت گرفتن صور معانی درجهت ساده سازی و بیان مضامین عرفانی و دینی، اشعار عربی و ملمعات زیبا نشان دهندۀ توجه شاعر به جنبه های زیباییهای لفظی و معنوی کلام است و بسامد کاربرد عناصر بیانی و تصویرساز بالاتر است. بلحاظ فکری، اثری درونگراست و مفاهیمی چون «وحدت وجود» و اصطلاحات تصوف را شرح کرده است. بلحاظ زبانی ساده و اغلب دارای ویژگیهای سبک خراسانی است و بطور کلی داخل در سبک بازگشت ادبی است. تشریح مبانی عرفانی و اخلاقی با ابزار حکایت نیز، از ویژگیهای این منظومه میباشد.

نتیجه گیری: منظومۀ اکسیرالجنون بیانگر رشد و رواج عرفان و تصوف اسلامی و رویکرد شعرا به ادبیات عرفانی در کنار سایر انواع ادبی در دورۀ قاجار است. گرچه شاعر به تقلید از گذشتگان پرداخته است، در مباحث شیعی راه خود را از پیشینیان جدا میسازد. او دین را شامل سه مرتبۀ شریعت، طریقت و حقیقت میداند. معرفی این منظومه میتواند برای پژوهشگران و علاقه مندان به شعر و ادب فارسی، تاریخ تطور عرفان و تصوف اسلامی در عهد قاجاری، ادبیات عامیانه و داستانی، حدیث و روایات دینی به واسطۀ شرح مبسوط اثر و اشاره به شعر شعرای مختلف، سودمند واقع شود.

کلمات کلیدی
نسخه خطی , اکسیرالجنون و تحریر الفنون , عرفان و تصوف , سبک شناسی , بازگشت ادبی

• آفاق تفکر معنوی در اسلام ایرانی، شایگان، داریوش (1387) ترجمۀ باقر پرهام، تهران: فروزان.
• استعاره، ترنس، هاوکس (1387) ترجمۀ فرزانه طاهری تهران: نشر مرکز.
• اکسیرالجنون و تحریر الفنون، نسخه خطی موجود در موزه و کتابخانۀ ملک.
• بازگشت ادبی و مختصات زبانی شعر آن، دزفولیان، کاظم و شاملو، اکبر (1395) تاریخ ادبیات (پژوهشنامۀ علوم انسانی شهید بهشتی)، شمارۀ 59، صص 90-102.
• بلاغت تصویر، فتوحی، محمود (1389) تهران: سخن.
• بیان و معانی، شمیسا، سیروس (1375)، تهران: فردوس.
• تأثیر تلمیحات اسطوره ای در بیان تجربه های عرفانی (بر اساس منطق الطیر عطار)، گل بابایی، تمنا و دیگران (1399)، زمستان، مجلۀ علمی مطالعات زبانی و بلاغی (22) 11، صص 345-368.
• تاریخ ادبیات ایران در دورۀ بازگشت ادبی از سقوط صفویه تا استقرار مشروطه، خاتمی، احمد (1380)، چاپ دوم، تهران: پایا.
• تاریخ ادبیات ایران، سبحانی، توفیق (1386) تهران: زوار.
• تاریخ تصوف و عرفان اسلامی (از آغاز صفویه تا اواخر قاجاریه) اسفندیار، محمودرضا و پازوکی، شهرام (1398) تهران: سمت.
• تحلیل ساختاری و محتوایی مثنویهای روایی شیعی در عصر قاجار، نظری، زهرا و سیف، عبدالرضا (1398) فصلنامۀ تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب) شمارۀ 46، صص 81-98.
• تصوف و ادبیات تصوف، یوگنی ادارد ویچ، برتلس (1376) ترجمۀ سیروس ایزدی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
• حماسه سرایی در ایران، صفا، ذبیح الله (1389) تهران: امیرکبیر.
• دنبالۀ جستجو در تصوف ایران، زرین کوب، عبدالحسین (1385) چاپ ششم، تهران: امیرکبیر.
• رمز و روایتهای رمزی، پورنامداریان، تقی (1396) تهران: علمی و فرهنگی.
• زبان شعر در نثر صوفیه، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392)، تهران: سخن.
• زیور سخن در بدیع فارسی، صادقیان، محمدعلی (1387) چاپ دوم، یزد: انتشارات دانشگاه یزد.
• سبک شعر در عصر قاجاریه، تجربه کار، نصرت (1350) تهران: چاپ مسعود سعد.
• سبک شناسی، فتوحی، محمود (1395) تهران: سخن.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا (1386) تهران: آگاه.
• صور معنایی در مکتب درونگرایی، شجیعی، پوران (1375) تهران: ویرایش.
• عروض و قافیه، شمیسا، سیروس (1375) تهران: میترا.
• فنون بلاغت و صناعات ادبی، همایی، جلال الدین (1389) تهران: اهورا.
• کلیات سبک‌شناسی، شمیسا، سیروس (1384) ویرایش دوم، تهران: میترا.
• کیمیا و خاک (مؤخره ای بر فلسفۀ ادبیات)، براهنی، رضا (1381) چاپ دوم، تهران: مرغ آمین.
• گل در تأویلات ادب عرفانی، مالمیر، محمدابراهیم (1396) نشریۀ پژوهشهای ادب عرفانی (گوهر گویا)، (1) 11، صص 37-66.
• مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، کاشانی، عزالدین (1376) به تصحیح جلال الدین همایی، تهران: هما.
• نقد و بررسی سبک‌شناسانۀ شعر در دورۀ بازگشت، مستعلی پارسا، غلامرضا، (1395) نشریۀ متن پژوهی ادبی، (68) 20، صص 7-39.